Hrišćani vekovima unazad nisu smeli slobodno propovedati svoju veru, tako su nastale katakombe ili ranohrišćanske bazilike. Njihovi ostaci danas se smatraju nacionalnim spomenicima, jer na pravi način pokazuju korene hrišćanstva i njihov dalji razvoj kroz vekove.
Hrišćanstvo i njegovi počeci
Većina naroda u Rumskom carstvu verovalo je u više bogova (politeizam), dok su za razliku od njih, Jevreji verovali u jednog Boga (monoteizam). Hrišćanstvo je na samom početku nastalo kao verski pokret, a početke njegovog učenja propovedao je Isus Hristos. Hrišćansku crkvu, nakon Hristovog stradanja, formirali su njegovi učenici (apostoli) u Jerusalimu.
Pošto je hrišćanstvo u svojoj osnovi propovedalo jednakost svih ljudi, bilo je odbacivano od viših slojeva, i najpre su ga prihvatili niži slojevi. Hrišćani su bili napadani od strane Rimokatoličke crkve, jer nisu prihvatali kult cara. Tako je došlo do progona hrišćana od strane rimske države.
To je bio glavni razlog zbog kojeg su se prvi hrišćani tajno okupljali u podzemnim podrumima tzv. katakombama. Tu su se molili i držali propovedi. 
Ranohrišćanske katakombe i njihova funkcija
Osim što su se molili i vodili razgovore o veri, u katamombama prvi hrišćani su vršili i gozbe ljubavi i vodili običaj zajedničkog deljenja hrane i pića, što je kasnije zamenjeno pričešćem (evharistija). Najvažniji ranohrišćanski obredi bili su: krštenje, miropomazanje i pričešće. U najstarijim katakombama javljaju se freske sa temama iz Starog i Novog zaveta: Rođenje i krštenje Hristovo, Noje u kovčegu, Dobri pastir i sl.
Prve izgradnje crkava
Gotovo svi rimski carevi javno su progonili hrišćane. Jedan od najsurovijih progona bio je u doba cara Dioklecijana (284-311) i njegovih savladara, Galerija (305-311) i Maksimilijana (286-305). Na taj način rimska crkva je pokrenula progone sa ciljem da potpuno iskoreni hrišćane. Ovome je konačno na put stao car Konstantin Veliki (306 – 337) koji je u Mediolanu (današnjem Milanu) doneo verski akt poznat pod nazivom Milanski edikt, 313. godine. Ovim aktom donešena je verska tolerancija i tek tada je prestalo gonjenje hrišćana.
Tokom prve polovine 4. veka počinju i prve izgradnje monumentalnih crkvenih zdanja u velikim gradovima poput Rima, Carigrada i Jerusalima.
Kao objekti koji su služili kao hrišćanska zdanja uzimane su rimske bazilike koje su pogodovale ovoj nameni – mogle su da na jednom mestu okupe veliki broj vernika.
Bazilike su bile građene u vidu tzv. brodova tj. paralelnih traka koje su međusobno podeljene velikim stubovima koji su bili građeni uglavnom u jonskom stilu. Središnji brod bio je najširi, a ostali su bili uži i vodili su ka oltaru. Zidovi bazilika bili su ukrašavani različitim simbolima koje su hrišćani svojevremeno razumeli.
Trgovi ranohrišćanske umetnosti u Nišu
Tragove ranohrišćanske umetnosti možemo videti u Slavnome gradu Nišu, kako ga je jednom prilikom nazvao Stefan Prvovenčani. Bazilike u Nišu nalaze se na pet lokacija i smatra se da najveći broj datira iz 4. ili 5. veka nove ere. Ove bazilike predstavljaju važne istorijske spomenike i jedne od najpopularnijih turističkih atrakcija u Nišu.
Prva ranohrišćanska bazilika sa martirijumom nalazi se u naselju Jagodin-mala. Martirijum je otkriven 1933/4. godine dok su arheološka istraživanja 1953. godine otkrila trobrodnu baziliku.
Bazilika na ovoj lokaciji za vreme Osmanskog carstva služila je kao grobnica. Neka istraživanja kažu da su na ovom mestu sahranjeni potomci Konstantina Velikog. 
Kada je otkrivena, u njenoj unutaršnjosti pronađene su tkanine sa odežda pokojnika, hrišćanski natpisi, olovni sarkofag. Sve četiri strane bazilike ukrašene su figuralnim predstavama.
Druga ranohrišćanska bazilika nalazi se u naselju Pantelej i ona je karakteristična po Hirstovom monogramu. Ova bazilika smeštena je u dvorištu Doma učenika. Međutim, za obilazak ovog kulturnog spomenika potrebna je posebna dozvola.
U naselju Durlan nalazi se treća bazilika koja je otkrivena relativno kasno. Utvrđeno je da spomenici na ovoj lokaciji datiraju iz 3. i 4. veka nove ere. Ovaj objekat otkriven je tako što su radnici prilikom gradnje fabrike slučajno uočili grobnice. Svi skeleti koji su tom prilikom pronađeni bezbedno su konzervirani i zaštićeni.
Ostaci ranohrišćanske umetnosti u Niškoj banji
Četvrta bazilika na području Niša nalazi se u Niškoj banji. I ovaj spomenik je kao i zdanje u Durlanu pronađen sasvim slučajno 1972. godine prilikom izgradnje hotela. Sam lokalitet nalazi se u centru Niške Banje, a osim grobnica, tamo su pronađeni i manji objekti, tj. katakombe, činije i dva skeleta. Ovaj lokalitet predstavlja jednu od nezaobilaznih atrakcija Niške Banje.
Ostaci ranohrišćanske umetnosti u niškoj Tvrđavi
Peti ostatak ranohrišćanske umetnosti na području grada Niša nalazi se u poznatoj niškoj Tvrđavi. Bazilika koja se nalazi u Tvrđavi je trobrodnog karaktera i pretpostavlja se da datira iz 4. veka nove ere. Bazilika se odlikuje zanimljivom dekoracijom mozaika i fresaka i pozicionirana je u centralnom delu Tvrđave kod Bali-begove Džamije.
Zahvaljujući ovakvim kulturnim zdanjima saznajemo kakva je bila naša istorija i šta je ono što se nalazi duboko u našim korenima. Ukoliko vas zanima hrišćanstvo i njegovi najraniji ostaci, poseta jugu Srbije i gradu Nišu može doneti mnoga nova saznanja i može rasvetliti ona mesta koja se trenutno nalaze pod velom tame.
